Krytyka szkoły Adama Naruszewicza przez Joachima Lelewela w kontekście europejskiego antyjezuityzmu XIX wieku - kierownik prof. Robert Maryks

Konkurs do projektu w ramach dodatkowej puli miejsc do Szkoły Doktorskiej Nauk o Języku i Literaturze  UAM w dyscyplinie: literaturoznawstwo

Opis projektu            

 „Czy jezuici zgubili Polskę?” — niniejszy projekt ma na celu rzucenie światła na mało zbadany dotąd aspekt polskiej historiografii, obejmujący dynamiczny okres długiego XIX wieku. Skupia się na antyjezuityzmie, czyli sentymencie porównywalnym do uprzedzeń, a nawet wrogości wobec takich zjawisk jak: czarownictwo, templariusze, wolnomularstwo, czy Żydzi. Wstępne badania wskazują, że ten powszechnie panujący osąd subtelnie przenikał dzieła wielu wybitnych polskich autorów tamtego okresu, prowokując do krytycznego przeanalizowania roli, jaką jezuici odgrywali w Rzeczypospolitej Obojga Narodów aż do zniesienia zakonu w 1773 roku — w krytycznym okresie, który zbiegł się z rozbiorami Polski, kończącymi się utratą jej niepodległości. Joachim Lelewel (1786–1861), ceniony polski historyk polityczny epoki romantyzmu, jest kluczową postacią, ukazującą wyraźnie antyjezuickie nastroje. Jego wyjątkowe prace naukowe są świadectwem dogłębnej krytyki i głębokiego zrozumienia złożoności społeczeństwa. Te dzieła, naznaczone jawnym antyjezuityzmem, odzwierciedlają nie tylko jego osobiste uprzedzenia, lecz stanowią także wyraźny sygnał, rzucający światło na wieloaspektowe debaty charakteryzujące tamtą erę. Intelektualnie solidna, a zarazem subtelna perspektywa Lelewela obdarzyła świat naukowy bezcennym narzędziem do zrozumienia i oceny tego zjawiska. Jego wkład stanowi źródło wiedzy, wpływające na pokolenia historyków, uczonych i intelektualistów, którzy starają się zrozumieć złożone społeczne, polityczne i religijne dynamiki epoki romantyzmu. Wpływ Lelewela pozostaje niezaprzeczalnie rezonujący i kluczowy dla zrozumienia historycznego uczucia, autentycznie uosabiając antyjezuityzm w swojej twórczości, co czyni go nie tylko istotnym przedmiotem badań, ale również kluczowym elementem do odkrywania niuansów dyskursu historycznego. Jego prace penetrują historię Polski, w tym Obraz dziejów Polski (Poznań, 1828), Dzieje Polski potocznym sposobem opowiedziane (Poznań, 1829) oraz Historyczna paralela Hiszpanii z Polską w wiekach XVI, XVII, XVIII (Warszawa, 1831), opublikowana w kontekście upadku polskiego powstania listopadowego (1830-31) przeciwko okupacji rosyjskiej. Perspektywa Lelewela rezonuje w jego pracy oraz wśród jego zwolenników (tzw. Szkoła Lelewela), Jędrzeja Moraczewskiego (1802–1855) i Henryka Schmitta (1817–1883). W swojej pracy Dzieje   Rzeczypospolitej Polskiej (Poznań, 1855), Moraczewski podkreśla konsekwentną, lecz godną pożałowania rolę, jaką jezuici odegrali w historii Polski. Natomiast w dziele Jezuici w Polsce: Rys historyczny (Paryż, 1861), stwierdza, że głównym powodem upadku Polski byli właśnie jezuici z powodu ich lekceważenia polskich interesów narodowych oraz ich sojuszu z papieżem, który był postrzegany jako obca siła polityczna. Schmitt, idąc tym samym tropem, twierdzi w swojej pracy Dzieje narodu polskiego od najdawniejszych do najnowszych czasów (Lwów, 1863) o szkodliwym wpływie jezuitów, zarzucając, że ich obce sojusze podkopały siłę Polski i oznaczały początek upadku Rzeczypospolitej. Ten naukowy zapał nie istniał jednak w izolacji. Zamiast tego, sięgał korzeniami do dynamicznego dyskursu intelektualnego zapoczątkowanego pod koniec XVIII wieku. Znaczącą postacią tego okresu był pisarz epoki oświecenia, Hugo Kołłątaj (1750–1812), który zainicjował ten dyskurs, zadając przenikliwe pytanie: „Czy jezuici zgubili Polskę?”. Znalazło ono echo w słowach Juliana Ursyna Niemcewicza (1758–1841), który w swoich wspomnieniach Pamiętniki czasów moich (opublikowane pośmiertnie w 1848 roku) stwierdził, że jezuici „stracili naszą Polskę przez brak oświecenia”. Pisarze romantyczni wplatali antyjezuityzm do swoich dzieł literackich. Józef Ignacy Kraszewski (1812–1887) uczynił to w powieściach historycznych, w tym Ostatni rok panowania Zygmunta III (Wilno, 1834) i Majster Bartłomiej, czyli piekarz i jego rodzina (Wilno, 1837). W tych dziełach jezuici są przedstawiani jako kuglarze, zdecydowani na prześladowanie wszelkiego rodzaju „heretyków” za pomocą okrutnych metod, które charakteryzowały hiszpańską inkwizycję. Wraz z Kraszewskim, Zygmunt Krasiński (1812–1859) odzwierciedlał w swoim liście z 1836 roku do ojca Wincentego (1782–1858), byłego marszałka polskiego parlamentu, destrukcyjny wpływ jezuitów na historię narodu polskiego, który został rzekomo „opanowany przez jezuitów”. Wreszcie, w swoim liście z 1846 roku do Stanisława Małachowskiego, Krasiński twierdził, że „jezuityzm”, demagogowie i rosyjski despotyzm (“demagogi, mongolizm i jezuici”) były równie odpowiedzialne za upadek  Rzeczypospolitej. Antyjezuickie uprzedzenia można również prześledzić w korespondencji jego żony Elżbiety (Elizy) z Branickich Krasińskiej (1820–1876). W liście z 1848 roku do kuzynki Aleksandry Potockiej oskarżyła jezuitów o spisek przeciwko życiu papieża Piusa IX (panował 1846–1878). Ambiwalentną ocenę jezuitów można dostrzec u Adama Mickiewicza (1798–1855), głównego polskiego poety romantycznego, który poświęcił im nieco miejsca w swoich paryskich wykładach z literatury słowiańskiej na początku lat czterdziestych XIX wieku w Collège de France, gdzie był blisko dwóch wybitnych francuskich antyjezuickich pisarzy, Julesa Micheleta (1798–1875) i Edgara Quineta (1803–1875). Warstwowa krytyka „szkoły Naruszewicza”, czyli trend historyczny związany z oświeceniowym historykiem jezuickim Adamem Stanisławem Naruszewiczem (1733–1796), autorem Historyji narodu polskiego (Warszawa, 1780–86, 1824), pozostaje kluczowa dla zrozumienia perspektyw wynikających ze szkoły Lelewela. Projekt ma na celu coś więcej niż tylko zestawienie i porównanie poglądów Lelewela, jego zwolenników oraz Naruszewicza. Ma na celu ujawnienie, czy postrzeganie jezuitów przez Lelewela mogło kształtować jego krytykę szkoły Naruszewicza. Badanie wykracza poza rozbieżne poglądy na metodyki pisania historii narodowej i systemy polityczne. Zamiast tego rzuca światło na złożoną dynamikę między tymi szkołami intelektualnymi. Takie nowatorskie i subtelne podejście znacząco wzbogaci zrozumienie historiograficznej debaty nad upadkiem Polski-Litwy, ujawniając złożony charakter romantycznego antyjezuityzmu. Badanie nie ograniczy się do lokalnego polskiego kontekstu, ale będzie rozważać te interakcje w szerszej europejskiej sferze (Lelewel i inni emigrowali do Europy Zachodniej, gdzie antyjezuityzm miał długą tradycję) przez włączenie polskiego dyskursu do szerszego historiograficznego krajobrazu. W ten sposób możemy odblokować głębsze, wielowymiarowe zrozumienie złożonych dynamik, które przyczyniły się do tego kluczowego okresu w polskiej historii. 

2. Znaczenie projektu 

Istotą tego projektu jest jego bezprecedensowe badanie wpływu antyjezuityzmu na dzieła Joachima  Lelewela, wybitnego historyka politycznego z epoki polskiego romantyzmu. Ten okres tzw. długiego dziewiętnastego wieku, oznaczony granicznymi datami w historii Polski: między rozbiorami (1772–1795) a I wojną światową (1914–1918), był zdominowany przez intelektualną introspekcję spowodowaną utratą niepodległości. Polska inteligencja była głęboko zaangażowana w rozszyfrowywanie przyczyn upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów, jednocześnie kształtując swoje narodowe, religijne, społeczne i polityczne tożsamości w dążeniu do odzyskania niepodległości. Mimo ogromnego znaczenia tematu istnieje luka historiograficzna, gdyż kwestie te nie zostały jeszcze krytycznie i systematycznie zbadane. Projekt obiecuje przełom, analizując wzajemne związki między antyjezuityzmem Lelewela a ewolucją teorii spiskowych w Europie. Szczegółowym celem badawczym jest zbadanie, jak antyjezuickie nastroje Lelewela kształtowały narracje spiskowe poza Polską, a także jak europejskie teorie spiskowe wpłynęły na powstanie jezuickiego mitu, czyli „czarnej legendy”, terminu ukutego przez brytyjskiego historyka Petera Burke’a, w europejskiej literaturze. Odkrycia projektu znacznie wzbogacą międzynarodowe zrozumienie tej dziedziny i znajdą odzew w aktualnych zainteresowaniach publicznych. Biorąc pod uwagę trwałą popularność teorii spiskowych, projekt ten daje możliwość zdekodowania procesu tworzenia mitów i teorii spiskowych, opierając się na historycznych przykładach antyjezuityzmu. Badania te zostały zaprojektowane jako pryzmat odkrywający innowacyjne perspektywy, pozwalające lepiej zrozumieć nasze współczesne społeczeństwo. Potwierdzają one ciągłą istotność nauk humanistycznych, jako kluczowego narzędzia w tym badaniu, demonstrując adekwatność tej nauki i przewidując potencjalną krytykę jej stosowalności w dzisiejszym kontekście. 

3. Czynniki ryzyka 

Chociaż projekt opiera się na tradycyjnych metodach badawczych, zdajemy sobie sprawę z potencjalnych przeszkód w dostępie do fizycznych kopii literatury podmiotowej, podczas wypraw badawczych do bibliotek i archiwów, które mogą wynikać z nieprzewidywalnych okoliczności, takich jak np. wybuch kolejnej pandemii. Jednakże wykażemy odporność, adaptacyjność i nieugięte zaangażowanie w dostarczaniu wysokiej jakości badań, poprzez stawianie czoła tym wyzwaniom. Nie tylko przygotowujemy się na potencjalne komplikacje; oprócz tego aktywnie opracowaliśmy alternatywne strategie zabezpieczające sukces naszego projektu. Chociaż dostępność fizycznych kopii może być zagrożona, cieszymy się z doby cyfrowej, gdzie obfite zasoby są (lub mogą być) łatwo dostępne online. Owe bogate zasoby online zapewniają, że możemy przeprowadzić wszechstronne badanie, zapewniając nienaruszalnie wysoką jakość wyników projektu. Podsumowując, jesteśmy nie tylko świadomi potencjalnych ryzyk i wyzwań, ale jesteśmy przygotowani i dobrze wyposażeni, aby je przezwyciężyć. Nasz projekt, wysoce ambitny, jest w pełni wykonalny. 

4. Ramy koncepcyjne i czteroletni plan działania 

Projekt, mający na celu opracowanie przełomowej rozprawy doktorskiej, poprzez zrealizowanie następującego planu czteroletnich badań: 

Rok 1: 

1. Rozpoczęcie od wnikliwego badania Historyji narodu polskiego Adama Naruszewicza, innych historycznych dzieł tego autora oraz odpowiedniej literatury przedmiotowej — wszystko to umieszczone w kontekście klasycznej, oświeceniowej i jezuickiej historiografii, które zwykle nie są łączone razem. 

2. Zaangażowanie w dokładną ocenę znaczących dzieł Joachima Lelewela. 

3. Kompilacja i charakteryzacja warszawskich archiwalnych i bibliotecznych zbiorów zawierających historiograficzne pisma Joachima Lelewela. 

Rok 2: 

1. Katalogowanie i szczegółowy opis wileńskich archiwalnych i bibliotecznych zbiorów zawierających historiograficzne dzieła Joachima Lelewela. 

2. Zgromadzenie i opisanie archiwalnych i bibliotecznych zbiorów związanych z dziełami Lelewela na emigracji podczas stypendium na Université Libre de Bruxelles w Belgii. 

3. Rozpoczęcie analizy bibliograficznej literatury antyjezuickiej XIX wieku w Polsce i Europie Zachodniej. 

Rok 3: 

1. Kompilacja wyczerpującego raportu na temat całej bibliografii dotyczącej tematu rozprawy. 

2. Pogłębione bio-bibliograficzne badania nad Lelewelem i Naruszewiczem, zestawiające charakterystyczne okresy historyczne, które reprezentują. 

3. Przystąpienie do analitycznego porównania metod historiograficznych stosowanych przez Naruszewicza i Lelewela. 

Rok 4: 

1. Ocena antyjezuityzmu Lelewela w szerszym polskim i europejskim kontekście. 

2. Odkrycie związku między antyjezuityzmem Lelewela a jego krytyką Naruszewicza. 

3. Dokumentacja i publikacja ostatecznych wyników badań poprzez artykuły naukowe oraz prezentacje na krajowych i międzynarodowych konferencjach. 

5. Zastosowana metodologia 

Przyjmiemy szeroki zestaw metodologii badawczych, aby spełnić założone cele badawcze. Faza inicjacyjna projektu — głównie skoncentrowana na identyfikacji, zgromadzeniu oraz katalogowaniu opublikowanych i nieopublikowanych źródeł — będzie silnie opierać się na metodzie filologicznej, szczególnie podkreślając krytykę tekstu. W tym kontekście, wykorzystanie teoretycznych kompetencji i wglądów z case studies analizy druku książek i ich pochodzenia będzie niezbędne. To podejście zapewni krytyczne zrozumienie tekstów poddanych badaniu na szerszym tle ich rezonansu w Europie Zachodniej. Aby osiągnąć to, naszym głównym narzędziem będzie metoda porównawcza. Jak zauważa Edward Kasperski, metoda ta jest „poznawczym uchwyceniem krajowej, zagranicznej i wspólnej literackiej rzeczywistości jako dynamicznej, wewnętrznie różnorodnej i zmiennej ‘możliwej wspólnoty’, połączonej licznymi wzajemnymi powiązaniami z innymi dziedzinami pisarskimi i kulturowymi”. Przy interpretacji wyników, głównym narzędziem będzie metoda hermeneutyczna, uzupełniona w pewnym stopniu przez narzędzia z historii idei. Jak określa Alina Nowicka-Jeżowa, hermeneutyka dąży do „najbardziej wszechstronnej, kompletnej i dogłębnej identyfikacji znaczenia […], rozwikłując je nie tylko poprzez pozytywny wysiłek poznawczy, ale także przez ‘odsłanianie pozorów’, czyli rozszyfrowywanie symboli kulturowych, tradycyjnych przedstawień, konwencjonalizowanych elementów dyskursu, stereotypów osadzonych w zewnętrznej warstwie tekstu lub retorycznych strategii sprytnie zasłaniających rzeczywiste intencje mowy”. W odniesieniu do historii idei inspiracją będą wpływowe prace Quentina Skinnera i Johna G. A. Pococka. W ten sposób jesteśmy przygotowani do nawigacji przez głębię i złożoność wskazanego tematu, obiecując dokładne, bogate i wnikliwe badania. 

Kierownik projektu:   prof. dr hab. Robert Maryks - NCN

Komisja rekrutacyjna:

1.    prof. dr hab. Robert Maryks   – przewodniczący

2.    prof. dr hab. Krystyna Bartol

3.    prof. UAM dr hab. Mateusz Stróżyński

4.    prof. UAM dr hab. Lidia Baranowska

5.    prof.UAM dr hab. Maciej Junkiert

6.    dr Sławomira Brud- sekretarz 

Rekrutacja

Harmonogram rekrutacji

·         przyjmowanie dokumentów: od 1 - 5  lipca2024  r.

·      postępowanie rekrutacyjne: od 10 -12 lipca  2024 r.

·      ogłoszenie listy zakwalifikowanych do przyjęcia: 17 lipca 2024 r.

·      złożenie dokumentów w wersji papierowej: od 23-25 lipca 2024 r.

Opłata rekrutacyjna

Opłata rekrutacyjna do szkoły doktorskiej wynosi 300 zł.

Forma postępowania kwalifikacyjnego

Postępowanie kwalifikacyjne - jednoetapowe.

Język postępowania kwalifikacyjnego, w tym rozmowy kwalifikacyjnej

Język polski lub języku angielskim. 

Wymagane dokumenty  

Osoba ubiegająca się o przyjęcie do Szkoły Doktorskiej rejestruje sie w systemie IRK (Interentowa Rejestracja Kandydata) i składa dokumenty w formie elektronicznej.

Kandydat zobowiązany jest do:  

1)     wypełnienia formularza rejestracyjnego i załączenia zdjęcia w wersji elektronicznej o wymiarach 20 mm x 25 mm w rozdzielczości co najmniej 300 dpi;

2)     określenia dyscypliny naukowej, w której kandydat będzie odbywał kształcenie w szkole doktorskiej;

3)     wyrażenia zgody na przetwarzanie danych osobowych na potrzeby rekrutacji;

4)     wprowadzenia wyników z egzaminów dyplomowych;

5)     załączenia CV;

6)     załączenia skanu listu motywacyjnego podpisanego odręcznie wraz ze wskazaniem dyscypliny naukowej, w której kandydat chciałby uzyskać stopień naukowy doktora;

7)     załączenia skanu odpisu dyplomu ukończenia studiów wyższych, potwierdzającego uzyskanie kwalifikacji na poziomie 7. Polskiej Ramy Kwalifikacji, a w przypadku absolwentów z roku akademickiego 2023/2024, którym nie został wydany jeszcze dyplom, zaświadczenia o uzyskaniu kwalifikacji na poziomie 7. Polskiej Ramy Kwalifikacji. W przypadku kandydatów, którzy ubiegają się o przyjęcie do szkoły doktorskiej na podstawie najwyższej jakości osiągnięć naukowych wymagany jest odpowiednio: dla absolwentów studiów pierwszego stopnia dyplom ukończenia tych studiów wraz z suplementem a dla studentów po ukończonym 3 roku jednolitych studiów magisterskich zaświadczenie o uzyskanej średniej studiów z lat 1-3 wraz z kartą przebiegu studiów;

8)     załączenia skanu podpisanego odręcznie oświadczenia o niepodjęciu kształcenia w innej szkole doktorskiej oraz o nieposiadaniu stopnia doktora;

9)     załączenia skanu podpisanego odręcznie oświadczenia o udokumentowanych osiągnięciach oraz dokumentów potwierdzających te osiągnięcia  (tłumaczenie na język polski lub angielski)  należy wskazać osiągnięcia podlegające ocenie:

a)  w liczbie do 3 – w przypadku osiągnięć naukowych;

b)  w liczbie do 3 – w przypadku innych osiągnięć

- zgodnych z kryteriami, o których mowa w § 10.

10) załączenia skanu podpisanej odręcznie propozycji autorskiego projektu badawczego a w przypadku rekrutacji w związku z realizacją projektu badawczego – autorskiej koncepcji realizacji projektu grantowego, wraz z bibliografią (do 8 stron standardowego maszynopisu, maks. 15 000 znaków ze spacjami);

11) załączenia skanu pobranego z systemu IRK podpisanego odręcznie podania o przyjęcie do szkoły doktorskiej;

       12) wniesienia opłaty rekrutacyjnej,

 

  Osoby, które uzyskały niezbędne wykształcenie poza terenem Rzeczypospolitej Polskiej, składają dodatkowo: 

• potwierdzoną za zgodność z oryginałem kserokopię dokumentu poświadczającego wykształcenie – dyplom z suplementem studiów pierwszego stopnia (Bachelor degree) i dyplom z suplementem studiów drugiego stopnia (MSc, MA) w języku oryginalnym i w poświadczonym tłumaczeniu na język angielski lub na język polski;

• kserokopię paszportu.

Kryteria oceny

W postępowaniu rekrutacyjnym uwzględnia się:

 

 1)     ocenę z dyplomu studiów drugiego stopnia, jednolitych magisterskich, nie więcej niż 10 pkt; w przypadku kandydatów, którzy ubiegają się o przyjęcie na podstawie najwyższej jakości osiągnięć naukowych („Perły Nauki”), 10 pkt;

 2)     ocenę dotychczasowej aktywności naukowej oraz osiągnięć naukowych kandydata; kandydat wskazuje do oceny maksymalnie trzy udokumentowane osiągnięcia naukowe, zgodne z kryteriami osiągnięć kandydata przyjętymi przez komisję rekrutacyjną dla danej dyscypliny; nie więcej niż 15 pkt;

 3)     inną udokumentowaną działalność kandydata, na podstawie wskazanych przez kandydata maksimum trzech osiągnięć zgodnych z kryteriami osiągnięć kandydata przyjętymi przez komisję rekrutacyjną dla danej dyscypliny, nie więcej niż 5 pkt;

 4)     wynik rozmowy kwalifikacyjnej, przy czym zakres rozmowy kwalifikacyjnej obejmuje:

 a)     wiedzę oraz kompetencje kandydata istotne dla planowanych badań oraz właściwe dla wskazanej dyscypliny naukowej,

 b)     elementy metodologii badań właściwe dla wskazanej dyscypliny.

 Za rozmowę kwalifikacyjną można otrzymać nie więcej niż 50 pkt; maksymalny czas trwania rozmowy kwalifikacyjnej może wynieść 30 minut.

 5)     ocenę przygotowanego na potrzeby rekrutacji projektu badawczego (nie więcej niż 20 pkt), ze szczególnym uwzględnieniem:

 a)     umiejętności sformułowania celu badań oraz przedstawienia problemu badawczego;

 b)     pomysłu badawczego oraz umiejętności zaproponowania sposobu rozwiązania;

 c)     metodologii właściwej dla wskazanej dyscypliny;

 d)     znajomości stanu badań wraz z podstawową bibliografią.

 

Warunki przyjęcia do szkoły doktorskiej

Maksymalna liczba punktów to 100 punktów. Warunkiem przyjęcia do szkoły doktorskiej jest znalezienie się na liście rankingowej, w obrębie limitu miejsc dla danej dyscypliny naukowej i uzyskania minimum 60 punktów z całości postępowania kwalifikacyjnego.

Program kształcenia

Kształcenie w szkole doktorskiej trwa 8 semestrów. Kształcenie  prowadzone jest na podstawie ramowego planu kształcenia oraz indywidualnego planu badawczego i kończy się złożeniem rozprawy doktorskiej.

Ramowy plan kształcenia  w szkole doktorskiej obejmuje katalog modułów zajęć obowiązkowych, obowiązkowych do wyboru i fakultatywnych wraz z:

1)    określeniem ich harmonogramu

2)    sposobem ich realizacji

3)    weryfikacją efektów uczenia się.

Rozpoczęcie kształcenia w dniu 1 października 2024 roku. 

Promotorzy

Doktorant pracuje pod kierunkiem promotora lub promotorów albo promotora i promotora pomocniczego, którzy będą wyznaczeni w terminie 3 miesięcy od rozpoczęcia kształcenia w szkole doktorskiej.

Zasady rekrutacji do szkół doktorskich Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w roku akademickim 2024/2025 zgodnie z Uchwałą nr 478/2023/2024  Senatu UAM z dnia 18 grudnia 2023 r.